پنج نوع اصلی طراحی مسجد در هفت سبک متمایز منطقه ای وجود دارد .در قلب کشورهای عربی، اسپانیا و شمال افریقا یک سالن ستون دار و یک حیاط باز وجود دارد .در غرب صحرای افریقا سالن ستون دار از جنس خشت و یا بناهای گلی است .ایران و افریقای مرکزی دارای سبک چهار -ایوان دو محوری هستند در شبه قاره هند ،گنبدهای سه گانه و یک حیات بسیار بزرگ وجود دارد .در اناتولی همیشه یک گنبد بزرگ مرکزی وجود دارد .سبک چینی ،جایگاه های ویژه را در یک باغ محصور مجزا کرده است و در جنوب شرق اسیا ،بناها بام هرمی مرکزی دارند ——استاندارد و الزامات طراحی مسجد
مسجد ،خانه عبادت ،مرکز فرهنگی ،مکانی برای گردهمایی اجتماعی ،محکمه،مدرسه و دانشگاه است (در اسلام ،قران منشا همه ی قوانین زندگی و تعلیم ،بیان قانون ،مذهب و غیره است )
مکان‌یابی مسجد
زمین مسجد در نه تنها باید جوابگویی نیازهای محله یا منطقه باشد بلکه باید موارد ذکر شده در مصوبه درج شده در شورایعالی شهرسازی و معماری ایران نیز دارا باشد .در طراحی مسجد باید نکات زیر را در مورد مکان یابی مساجد رعایت کرده
۱-قرارگیری مساجد در مرکزیت تقسیمات چهارگانه (زیرمحله، محله، ناحیه، منطقه)
٢- مکا نیابی محل مساجد جدید باید به صورتی باشد که دستری به معابر اصلی را دارا باشد
٣- رعایت فاصله ۵٠٠متر بین مساجد محلی (برای استفاده حدود ٢٠٠٠ تا ۵٠٠٠ نفر جمعیت محله).
۴- عدم ساخت مساجد در مجاورت کاربری‌های ناسازگار و خطرساز مثل پمپ بنزین و صنایع خطرناک.
۵- مکان مسجد باید دور ازمسیل‌ها، گسل‌ها، آبگیرها، زمین‌های مستعد رانش و نقاط پست.
۶- مکان مسجد بهتر است در محیط‌های خوش آب و هوا و شاخص شهری باشد.
طبقه بندی مساجد
مساجد شهری:
مساجد شهری شامل کلیه مساجدی میباشد که دریک شهرقرار دارد و عموم مردم می‌توانند از آن استفاده کنند. این مساجد خود نیز از نظر موقعیت و اهمیت دسته بندی میشوند
١- مساجد زیر محله‌ای: به مسجدی گفته میشود که در یک محله دارایی عرصه کمتر از ۵۰۰ متر بوده که اینگونه مساجد اکثرا وقفی میباشد
٢- مساجد محله‌ای:
مساجد محله ای برای حوزه جمعیتی، محلات شهرداری طراحی میشود . مساحت عرصه این مساجد حدود ۵٠٠مترمربع می باشد .
٣- مساجد ناحیه‌ای:
مساجد ناحیه ای برای حوزه جمعیتی نواحی شهرداری طراحی میشود .مساحت زمین این مساجد حدود ١٠٠٠مترمربع می باشد.
۴- مساجد منطقه‌ای:
مساجد منطقه ای برای حوزه جمعیتی مناطق شهرداری طراحی میشود . مساحت زمین مساجد منطقه ای حدود ٢٠٠٠مترمربع در نظر گرفته میشود.
احکام فقهی در طراحی مساجد
ساختمان
- طراحی و ساخت به سبک معماری غربی که باعث ترویج فرهنگ بیگانه می شود حرام است
- طراحی مسجد باید به گونه ای باشد که در عین سادگی از تزینات کاخ گونه نیز پرهیز شود
- صحن مسجد اگر جزء مسجد باشد ساخت حوض و کاشت درخت در آن جایز نیست ولی اگر جزء مسجد نباشد، بارعایت مصلحت مانعی ندارد.
- ساخت مناره بلند ودیوارهاي بلند شبستان مسجد مانعی ندارد. منتهی افراد و مکلفین باید رعایت حدود شرعی را بنمایند
- ساختن کنگره وبالکن برای دیوار مسجد مکروه است
- مستحب میباشد سرویس های بهداشتی مسجد را در بیرون و در کنـار در ورودی ساخته شود
- میتوان سرویس بهداشتی مسجد را در طبقه منفی طراحی کرد اما به شرط اینکه نکات مربوط به جلوگیری از سرایت نـم و رطوبـت و همچنین تامین تهویه ونور طبیعی کافی رعایت شود
- در قطعه زمینی که براي مسجد وقف شده و در قسمتی که درآن نماز خوانده نشده، هر طور که مهندس معمار صلاح بداند، ساخت سرویس هاي بهداشتی مانعی ندارد.
- گود برداري مسجد براي ایجاد موتورخانه مانعی ندارد
- مسقف کردن حیاط (صحن) مسجد جهت اقامه نماز که احتیاج به سقف دارد مـانعی ندارد.
تزئینات مساجد
- تزئین مسجد با آیات قران و روایات و اسماء جلاله و معصومین مشکلی ندارد . ولـی بانقوش حیوانی مکروه است، ولی میتوان از نقوش اسلیمی و هندسی در تزئینات استفاده کرده
- بنابر احتیاط واجب نباید در تزئینات مساجد از طلا و همچنین از تصویر صورت انسـان و حیوان در مسجد استفاده کرد . نصب عکس و آینه در سـمت محـراب مکـروه است و احوط ترک آن.
اتصال صفوف
- در طراحی باید این نکته را در نظر گرفت سطوح اقامه نماز ( شبستان ، ایوان ، صحن ، رواق) نباید از امام جماعت پایین تـرباشد
- اگر ستون در صف اول فاصل بین دو نمازگزار باشد اما در صف های بعدی که اتصال به صف جلویی برقرار باشد ایرادی ندارد
نکات مهم در طراحی مسجد
الزامات طراحی مساجد
- رعایت اصل وحدت نظام حجمی و عملکردی فضاهای اصلی، جانبی و الحاقی مسجد به عنوان موضوع واحد بصورتی که شاخص بودن مسجد از جهت منظر شهری و عملکردی، غالب باشد
- محوریت فضای عبادی (شبستان) و تبعیت فضاهای جانبی و الحاقی از آن
- رعایت حرمت حدود شبستان قدیمی مسجد هنگام تخریب، احداث، تعمیر و مرمت
- رعایت هندسه فضای شبستان بر محوریت قبله و همچنین رعایت جهت قبله در سازماندهی کلی احجام
- رعایت سلسله مراتب فضاهای اصلی، جانبی و الحاقی در طراحی کلی
- رعایت اصل عدم اشراف——-استاندارد و الزامات طراحی مسجد
- در مساجد محله‌ای حد اقل ارتفاع شبستان، از کف تا زیرسقف (در صورتیکه شبستان فاقد نیم‌طبقه باشد) ۵ متر و در صورت وجود نیم طبقه حد اقل ارتفاع شبستان حدود ۵متر از زمین تا زیرسقف بصورتیکه ارتفاع مفید از کف تا زیر سقف نیم طبقه حدود ۴متر باشد.
- ارتفاع مفید شبستان، در مساجد ناحیه‌ای و منطقه‌ای ضمن تأکید بر رعایت مفاد بند می‌تواند متناسب بامساحت فضای اختصاص یافته به شبستان بیشتر باشد.
- تراز طبقه همکف حد اقل ۵٠سانتمتر ازکف گذر بالاتر باشد، و در صورت نیاز فضاهای زیرزمین به نور طبیعی، حداقل ارتفاع همکف از گذر ١۵٠+ سانتی‌متر باشد.
- رعایت حقوق همسایگان:
۱.عدم سایه اندازی روی ساختمان و فضاهای باز ساختمان همسایه ١متری کف. ٢- تعبیه پنجره‌های مشرف به ساختمان همسایگان درارتفاع بالاتر از آن‌ها ٣- نما سازی دیوارهای جانبی مشرف به همسایگان و دید عموم.
۲.رعایت عدم مزاحمت برای همسایگان در نصب و استفاده از تاسیسات مکانیکی و الکتریکی (از قبیل لوله‌های آب باران، هواکش‌ها، بلندگوها و سایر موارد).
توصیه ها
- – تا حد امکان باید ورودی شبستان به گونه‌ای طراحی شود که ورود نمازگزاران رو به قبله باشد
- رعایت توازن، تقارن و تعادل در طراحی مسجد و فضاهای جانبی و الحاقی آن
- حتی‌المقدور توجه به ایجاد صحن دارای ایوان
- تا حد امکان رعایت اصل طراحی درون گرا در مساجد
- رعایت تناسبات هندسی عناصر معماری و آرایه های مساجد شاخص در طراحی——استاندارد و الزامات طراحی مسجد
برنامه فیزیکی طراحی مسجد
همه مساجد شامل محلی، ناحیه اي یا جامع داراي برنامه فیزیکی خاص خود که در هماهنگی با متراژ زمین اختصاص یافته به انها میباشد
طراحی مسجد باید با توجه به برنامه فیزیکی و متناسب با سطح اعیانی مسجد و با هماهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد انجام شود
فضاهای اصلی ، جانبی و الحاقی در مساجد
فضاهای اصلی:
شبستان (ورودی، گنبدخانه و محراب).
صحن (ایوان، رواق و … )
هشتی.
سر در مسجد (بعنوان نماد شهری بدنه مسجد)
جلوخان (پیش فضا).
فضاهای جانبی :
فضاهایی که در ارتباط مستقیم با فضاهای اصلی (صحن و شبستان) میباشد.
۱.فرهنگی (قرائت خانه، آموزشی و … )
۲.کتابخانه
۳.خدماتی (آبدارخانه، دفتر روحانی، وضوخانه و آبریزگاه، انبار، امور خیریه، طراحی فضاهای چند منظوره، سالنهای مراسم مذهبی، دفتر مسجد، دفتر بسیج و هیئت‌امناء)
۴.منزل خادم
فضاهای الحاقی
ترجیحاً مستقل از مسجد باشد. فضاهایی که دارای عملکرد مستقل و نیازی به ارتباط مستقیم با فضاهای اصلی مسجد ندارند
۱.تجاری.
۲.اشپزخانه
۳.درمانگاه
۴.پایگاه بسیج
۵.صندوق قرض الحسنه
۶.منزل روحانی
۷.مهمانسرا
مساجد محله ای
در مساجد محله ای مساحت اراضی طبق مصوبه شورایعالی معماري و شهرسازي حدود ۵۰۰ مترمربع می باشد و فضاهاي مورد نیاز عبارتند از:
١ – پيش فضا حداقل ٢ %
٢ – صحن حداقل ١٢ %
٣ – شبستان همکف ٥٥ %
٤ – فراداخوانی ٢ %
٥ – کفشداری و ورودی شبستان ٢ %
٦ – سرويسهای بهداشتی ٩ %
٧ – دفتر مسجد و اتاق روحانی ٣ %
٨ – انبار و آبدارخانه ٣ %
٩ – محل زندگی خادم بافرض حد اکثر ٢ % در همکف (ومازاد در طبقات) . %
١٠ – فضای ارتباطی ٤ %
١١ – کتابخانه ٦ % (مساحت کتابخانه در مسجد محله ای حدود ١٢٠ مترمربع می باشد ، ک -٢
حدود ٣٠ مترمربع آن می تواند در طبقه همکف فقط بمنظور تامين دسترسی ها جانمايی شود)
مساجد ناحیه ای
در مساجد ناحیه ای مساحت اراضی طبق مصوبه شورایعالی معماري و شهرسازي ایران حدود ۱۰۰۰ مترمربع می باشد و فضاهاي مورد نیاز به شرح زیر است
– شبستان همکف ٥٠ %
٢- پيش فضا حد اقل ٢ %
٣ – صحن حد اقل ١٢%
٤ – سردر ورودی و کفشداری ٥ %
٥ – فرادا خوانی ٢ %
٦ – سرويسهای بهداشتی ٧%
٧ – دفتر مسجد و اتاق روحانی ٢ %
٨ – انبار و آبدارخانه ٣ %
٩ – اتاق بسيج ٢ %
۱۰-محل زندگی خادم ٤ %
۱۱-فضای ارتباطی ٥ %
مساجد منطقه ای
در مساجد منطقه ای مساحت اراضی در حدود ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ مترمربع در نظر گرفته می شود و فضاهاي مورد نیاز بشرح زیر است———–استاندارد و الزامات طراحی مسجد
مساحت زمين مساجد منطق
.١- شبستان همکف ٤٠ %
٢ – صحن حد اقل ١٨ %
٣ – پيش فضا ( جلوخان ) حد اقل ۲٫۵%
٤ – کفشداری وپيش ورودی مسجد ۲٫۵%
٥ – انبار و آبدارخانه ۱٫۵ %
٦- فرادا خوانی ١ %
٧- دفتر مسجد ، اتاق روحانی ، اتاق مشاور و دفتر هيئت امناء ٣ %
٨- سرويس های بهداشتی و وضوخاته ٧ %
٩- اتاق ورزش در همکف ٢ % ( مازاد در طبقات ) .
١٠ – فضای بسيج۱٫۵%
١١ – مجل زندگی خادم ٢ % ( در صورت امکان در طبقه همکف ) .
١٢ – محل نگهداری کودکان ۱٫۵%
١٣ – محل پيش ورودی سالنهای چند منظوره ۱٫۵%
١٤ – فضای ارتباطی وتجاری ١٠%
١٥ – کتابخانه ٦ % ( مساحت کتابخانه در مساجد منطقه ای حدود ٢٤٠ مترمربع می باشد که حدود ١٢٠ مترمربع آن می تواند در طبقه همکف جانمايی شود )
نکات مهم در طراحی مسجد
- رعايت سلسله مراتب دسترسی به فضای شبستان
- اجتناب از تداخل مسير بانوان و آقايان
- اجتناب ازايجاد پله های نامناسب وامکان بهره مندی سالمندان،جانبازان ومعلولين جسمی -حرکتی
- اولويت دسترسی به فضای شبستان در سازماندهی مسيرهای ارتباطی درون بنا
- تامين نور و تهويه طبيعی برای مسيرهای دسترسی به شبستان اصلی
- ارتباط شبستان، صحن و ساير فضاهای قابل استفاده بصورتی طراحی شود که در مواقع خاص برگزاری نماز جماعت اتصال صفوف نمازگزاران ممکن باشد
- سلسله مراتب فضاهای مسجد : جلوخان ، هشتی ورودی ، صحن ، پيش ورودی به شبستان (ايوان ، فرادا خوانی ،رواق ، کفشداری ) وشبستان
- ارتفاع ابنيه اطراف مساجد ( حد اقل سه پلاک ) بايستی کمتر يا هم ارتفاع مساجد باشد (مصوبه ٧ ٨٧/٥/ شورايعالی شهرسازی و معماری ايران )
- توجه شود که به هر صورت ، تراز مکان امام جماعت بايد از تراز صفوف نمازگزاران هم سطح يا پايين تر باشد
- امکان دسترسی خودرو های امدادی از معبر اصلی به مسجد
- در مساجد کوچک محلی حد اقل عرض فضای محصور پله ها ٢٨٠ سانتيمتر باشد
- فاصله دسترسی از حاشيه معبر تا برساختمان شبستان اگر از ١٥ متر بيشتر باشد ؛ بايد يک فضای باز ٦×١٠ متر در نزديکی ساختمان شبستان ايجاد شود ، و در جبهه متری اين فضا بايد يک درب حداقل بعرض ٥ متر در نظر گرفته شود——-استاندارد و الزامات طراحی مسجد
- استفاده از نمادهای مهم و اصيل مساجد به شرح ذيل
۱- قوس اسلامی – ايرانی
٢- گنبد .
٣- سردر شاخص .
٤- ايوان .
٥- صحن . (در مساجد ناحيه ای و منطقه ای ايجاد صحن الزامی است ).
٦- گلدسته .
٧- محراب .
٨- رواق .
٩- جلوخان ( به تناسب موقعيت و طبقه بندی مسجد ) .
١٠ – مأذنه .
١١ – هشتی
منابع :
نویفرت
online-architect.ir
sajjadfallah.com
www.masjed.ir
یا مهدی
خدا قوت